Trong kho tàng phong tục tập quán của người Việt, những nghi lễ gắn liền với sự ra đời và khôn lớn của một đứa trẻ luôn được coi trọng. Trong đó, lễ thôi nôi – thường tổ chức khi em bé tròn một năm tuổi – có vị trí đặc biệt. Đây không chỉ là dấu mốc khẳng định sự trưởng thành bước đầu của trẻ, mà còn là dịp để gia đình bày tỏ lòng biết ơn với tổ tiên, thần linh và gửi gắm những kỳ vọng tốt đẹp cho tương lai con cái. Bài viết này sẽ phân tích nguồn gốc, nghi thức và ý nghĩa đa chiều của tiệc thôi nôi trong văn hóa Việt Nam.
1. Nguồn gốc và khái niệm về lễ thôi nôi
Thuật ngữ “thôi nôi” bắt nguồn từ quan niệm dân gian: khi trẻ đủ một tuổi, bé không còn nằm nôi thường xuyên mà bắt đầu tập đi, tập đứng, bước vào giai đoạn phát triển mới. Chính vì vậy, thôi nôi có thể hiểu là nghi lễ kết thúc thời kỳ nằm nôi.
Trong xã hội nông nghiệp truyền thống, một năm đầu đời của trẻ được xem là giai đoạn vô cùng quan trọng, bởi tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh ngày xưa khá cao. Khi trẻ tròn một tuổi, cha mẹ tin rằng con đã “qua khỏi” những tháng ngày mong manh nhất và có cơ hội sống khỏe mạnh, trưởng thành. Do đó, tiệc thôi nôi trở thành nghi thức đánh dấu sự sống còn và phát triển của trẻ.
2. Ý nghĩa tâm linh và tín ngưỡng
Người Việt từ lâu tin rằng sự hình thành và lớn lên của một đứa trẻ có sự phù trợ của các đấng thần linh. Bởi vậy, lễ thôi nôi thường gắn liền với cúng Mụ và Đức Ông.
Mười hai Bà Mụ được coi là những vị thần nữ chuyên nặn hình hài và dạy trẻ biết bú, biết nói, biết cười, biết đi… Mỗi Bà Mụ phụ trách một công việc riêng, cùng nhau chăm lo cho sự phát triển toàn diện của đứa trẻ.
Đức Ông là vị thần bảo trợ, che chở cho bé, giúp bé khỏe mạnh, tránh tà khí.
Trong lễ thôi nôi, cha mẹ chuẩn bị một mâm cúng Mụ và Đức Ông trang trọng với hoa quả, xôi chè, gà luộc, hương đèn… nhằm tạ ơn các ngài. Đây là hình thức bày tỏ lòng biết ơn đồng thời cầu xin sự phù hộ tiếp tục cho chặng đường trưởng thành phía trước của con.
Ngoài ra, lễ thôi nôi còn được xem như nghi thức trình báo với tổ tiên rằng gia đình có thêm thành viên nhỏ đã khôn lớn hơn một tuổi. Điều này vừa thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, vừa gắn kết tình cảm giữa các thế hệ.
3. Nghi thức bốc đồ nghề – niềm tin gửi gắm vào tương lai
Một điểm đặc sắc trong lễ thôi nôi là nghi thức bốc đồ nghề. Gia đình bày ra nhiều vật dụng tượng trưng cho nghề nghiệp hoặc phẩm chất trong tương lai như:
Bút, sách (tượng trưng cho học hành, tri thức).
Kéo, thước (ngụ ý làm nghề thủ công, may vá).
Tiền, vàng (biểu trưng cho con đường kinh doanh, buôn bán).
Đàn, sáo (gắn với nghệ thuật).
Gương, lược (biểu thị sự khéo léo, duyên dáng).
Trẻ sẽ tự lựa chọn một món đồ. Món đồ được bé cầm lấy thường được ông bà, cha mẹ xem như dấu hiệu dự đoán nghề nghiệp hoặc tính cách tương lai của con.
Tuy mang tính chất tượng trưng, nghi thức này phản ánh khát vọng và niềm tin của gia đình. Nó cũng tạo nên không khí vui vẻ, gắn kết, giúp buổi tiệc thôi nôi thêm phần ý nghĩa.
4. Thôi nôi – dịp sum vầy và tri ân
Ngoài giá trị tâm linh, tiệc thôi nôi còn là dịp sum họp gia đình và cộng đồng. Trong ngày này, ông bà, cha mẹ, họ hàng, bạn bè cùng nhau chúc mừng em bé, nhìn lại hành trình một năm đầy thử thách nhưng cũng tràn đầy hạnh phúc của cha mẹ trẻ.
Đối với những người lần đầu làm cha mẹ, thôi nôi là cơ hội để họ chia sẻ kinh nghiệm, nhận lời chúc phúc từ người thân và cảm nhận rõ ràng sự gắn bó của gia đình – cộng đồng trong việc nuôi dưỡng con cái. Đây là minh chứng cho đặc trưng văn hóa Việt: coi trọng tình thân và sự gắn kết tập thể.
5. Sự thay đổi trong cách tổ chức thôi nôi
Ngày nay, khi đời sống hiện đại phát triển, tiệc thôi nôi không còn bó hẹp trong phạm vi gia đình mà nhiều khi được tổ chức tại nhà hàng, khách sạn với quy mô lớn. Hình thức có thể thay đổi: trang trí tiệc sinh nhật, chụp hình kỷ niệm, tiệc buffet… Tuy nhiên, nghi lễ cúng Mụ và Đức Ông vẫn được nhiều gia đình duy trì, bởi nó được coi là phần linh thiêng, không thể thiếu.
So với trước đây, tiệc thôi nôi hiện đại mang thêm màu sắc giải trí, chú trọng đến việc lưu giữ hình ảnh, tạo kỷ niệm đẹp cho bé và gia đình. Điều này cho thấy sự dung hòa giữa truyền thống và hiện đại, khi người Việt vừa muốn gìn giữ phong tục cha ông, vừa thích ứng với nhịp sống mới.
6. Giá trị nhân văn của tiệc thôi nôi
Xét trên nhiều khía cạnh, thôi nôi mang giá trị nhân văn sâu sắc:
Đối với trẻ: là dấu mốc khởi đầu cuộc đời, được mọi người quan tâm, chúc phúc.
Đối với cha mẹ: là dịp tri ân trời đất, tổ tiên và cũng là khoảnh khắc tự hào, ghi nhận công sức chăm sóc con trong năm đầu tiên.
Đối với cộng đồng: là cơ hội để tăng cường gắn kết tình thân, chia sẻ niềm vui và lan tỏa sự yêu thương.
Qua đó, tiệc thôi nôi trở thành một nghi lễ văn hóa vừa mang tính tâm linh, vừa chứa đựng tình cảm gia đình – xã hội.
Kết luận
Tiệc thôi nôi không chỉ đơn thuần là một bữa tiệc mừng em bé tròn một tuổi. Nó là sự kết tinh của tín ngưỡng dân gian, đạo lý truyền thống và tình yêu thương gia đình. Từ nguồn gốc mang tính tâm linh, thôi nôi đã phát triển thành một nghi thức văn hóa giàu giá trị nhân văn, vừa để tri ân quá khứ, vừa gửi gắm hy vọng cho tương lai.
Dù được tổ chức giản dị trong gia đình hay cầu kỳ tại nhà hàng, tiệc thôi nôi vẫn giữ nguyên ý nghĩa cốt lõi: đánh dấu sự trưởng thành của trẻ, tri ân sự che chở của thần linh và gắn kết tình cảm giữa các thế hệ. Đây chính là lý do phong tục này vẫn tồn tại và được trân trọng trong đời sống hiện đại, như một minh chứng sinh động cho sự bền vững của văn hóa Việt Nam.
